“Тываның төөгүзү деп эртем школамга ханы өөретпейн турган, сактып алган барымдааларым эвээш. Хөй чылдар соонда ол-ла номну, эгезинден төнчүзүнге дээр номчааш, Тыва чурттумнуң төөгүзүн кыры-биле бижээнин эскерген мен. Чүге кыры-биле дээрге, ол номда бижээн төөгү дыка-ла кызаалаттынган. Бижээн-не төөгүзү чүгле “чоннар найыралы”, орус биле тыва чоннуң бот-боттарынга эки деткимчелиин, совет чурттуң улуг хөй националдыг өг-бүлезинче өөрүшкүлүг каттышканын, дыка хөй бижээн. Арат чоннуң совет чазакка удурланыышкынын, Тыва чазактың даргаларының “тостуң хэрээ” деп төөгүзүн бижээни эвээш.
1914 чылда Танну-Тываның чазаа чүге Россия Империязындан өмээржилге дилээниниң утказын-даа, чүге 1921 чылда тургустунган Танну-Тыва 1944 чылда СССРэ-гэ далаштыг каттышканының дугайында илеретпээн. Арат чоннуң хуу мал-маганын “коллективизация”чылдагааны-биле күш-биле хавырып турганын биживээн. Чүгэ хостуг Танну-Тываның чазак даргаларын Совет чурттуң хоойлузу-биле шииткеш, өлүрүп шаажылатканын таптыг тайылбырлап тодаратпаан. Бир эвес Совет эвилелинче киргени чүгле таарымчалыг салдарлыг турган болза, чүге Тыва амгы үеде Россияның регионнар аразында эң-не ыядыы бооп турарыл? Кайы үеден бээр тыва ниити чон аразында орусчаан хөөннер тыптып келген? -дээш оон-даа хөй айтырыгларга Тываның төөгүзү деп ном харыы бербеээн.
Ынчангаш бо каш чыл дургузунда чурттумнуң төөгүзүн шинчилээш, мындыг хайгаарал ажылды бижиирин шиитпирледим. Бо хайгаарал ажыл болза янзы-бүрү эртемдээннер ажылдарындан үндезилеттинген. Сөзүглелимде, кажан тыва чуртту орус колонизастыг политика хаара туда бергениниң дугайында, харыы бээрин кызыткан мен. Ол черле колонизация турган деп чигзинер харыы чок.
Тыва республиканың чурттакчыларының аразында, 88% тывалар тургузуп турар-даа болза, чылдан чылче тыва дылдың эдилекчилериниң саны эвээжеп турар деп туңнелди киирейн1. Чаа өскен салгал аразында төрээн дылын билир кижи саны эвээжеп турар. Мен бодум база ол салгалга хамааржып турар мен.
Чаңгыс орусчаан кижиниң төөгүзү-даа бол, орус күрүнениң колониалдыг политиказының түңнели мындыг бооп турар.
Амгы үеде болза, мээң шинчилел ажылым темазы, эпчок айтырыглар көдүрүп турар.
Мээң бо шинчилел ажылым соонда, тывадан хөй академчи, эксперт кижилер төөгүвүстү илереткен ажылдарны бижий бээринге идегээр мен.
Садыг-саарылга-биле хамаарышкан колонизацияның эгези.
Амгы үеде эрге-чагырга албан ёзузу-биле алырга, Тываның Россияга каттышкан чылы 1944 чыл кылдыр санаттынып турар, кажан Тыва Арат Республиканың удуртукчулары Совет Эвилелинге дилег киирип2, ат салганындан бээр. Шынында ап келирге, ол үеге дээр, тыва девискээрни орус чон 100 чыл хире колонизациялап турган.
Орус садыг-сайгарлыкчы чон, Танну-Ураанхайны - тыва аймаан, Цинь (Манджур) империязының девискээри турган черни, 17 вектиң чартыындан тура шинчилеп эгелей бергеннер. 1863 чылда орус болгаш кыдат күрүнелери, ийи чурт аразында каайлы чок «на натуральной основе»3 деп садыг-саарылга дугайында дугуржулга чарган. Орус сайгарлыкчылар пөс-таавы барааннар, амыдырал чүүл барааннарын эккеп турганнар, тывалар болза мал-маган болгаш аңнар кежи-биле санажып турганнар.
Орус садыг-сайгарлыкчылар, чаңгыстың санынга, тыва чонга херектиг барааннарны садып турганнар. Оларга тывалар-биле садыглажырга хөлчок орулгалыг болган, чүге дизе тывалар өртектер аай-ужурун билбейн садыглажып турганнар. Орус садыг-сайгарлыкчызының негелдези-биле, чаңгыс балды дээш бүдүн буганы орнап, ам чаңгыс бөдүүн боо дээш киш кежин ап турган.
Садыг харылзаазы сайзыраан тудум Танну-Ураанхайже караваннар чоруп эгелээн, безин садыгжы суурлар тыптыгылаан. Орнап алган мал-маганын Саян ажырып, аар өртекке садып турганнар. Ынчалза-даа, оруктуң бергезинге, сайгарлыкчылар орнап алган барааннарын болгаш мал-маганын кезээде ажырып шыдавас турган. Ынчангаш тус-черниң ээлеринден (тывалардан) черлерни садып, аңаа олут чурттап, садыгжы суурларны, аймактарны тудуп турганнар. Орус садыг-сайгарлыкчылырның күжү көвүдеп, тыва черге байып, олут чурттаары көвүдей берген.
Тываларның чамдык барааннары чылдың өйүнден база хамааржыр турган, чижелээрге аң кежин чүгле кус өйүнде санажып болур турган. Ынчангаш орус сайгарлыкчылар тыва чонга барааннарны чегдирилгеге берип, хуузу кылдыр чаа төрээн мал-маганның төлун ап турган.
Тываларның шын өртекке санажып билбези болгаш өрелер дузазы-биле орус сайгарлыкчылар эвээш үе кадында тус-черниң хөй кезии чурттакчыларын акша-биле чагыртып алган. Ынчан хөй тыва өг-бүлелер өнчү-хереңгизин чидиргеш ыядыы болуп артканнар.
Орус танчаатылар (садыгжылар) тывалардан өрелерин орус кызыгаар шерииниң дузазы-биле хавырып турганнар. Ынчангаш чамдыкта орус танчааты күзээн өнчү-хөреңгини көвей-даа кылдыр ап болур турган. Кажан өрелиг кижини тыппайн барган үеде, танчааты төрелинден азы безин кожазындан өрени негеп болур турган. Географ Григорий Потанин бодунуң Моол чурттунче аян-чоруунуң бижиктеринде мынчаар бижип турган: “Минусинскиниң танчаатылары садыг харылзаазын Ураанхайда үптелге кылдыр кылган. Өре негеп келген танчаатының ажылдакчызы кымның мал-маганы деп чүвени билбейн тургаш безин хавырып турган, кол-ла чаңгыс аймактың малы-ла болза дигензиг”4.
Кажан тывалар өрезин хуузу-биле берип шыдавайн барган үеде, олар хөлечикчеп ажылдап турган. Чижээ: Танчаатының тывалардан садып, хавырып алган мал-маганын кадарып, хайгаарап турган. Ооң соонда мал-маганны орус сайгарлыкчылар тывалардан чиик өртекке саткаш, тываларны өреже киирип, оларны хөлечиктедип, мал-маганын азырадып алгаш, Саян ажыргаш, үш катап аар өртекке садып-сайгарып5 турганнар. Орус танчаатыларның орулгазы хөлүн эртир хөй турганы-биле XX вектиң эгензинде Ураанхай черинге садыгжы суурларның саны ийи чүстен6 көвүдей берген.
Ийи чон аразынга, ол үелерде, харылзаа берге турган. Үе эрткен соонда тывалар, орус чон тус-черни колонизастааш кижи бажынга кирбес орулганы ап турар деп билгеш, удурланып эгелээн. Хире-хире болгаш тывалар танчаатылардан өжээн негеп, садыгжы суурларже халдаашкын кылып, үптеп, өртедип, тарылга болгаш ажыглалдыг черлерин хораннап, мал-маганын оорлап турганнар. Бирги эң-не алдарлыг, орус танчаатыларның үптекчи садыг харылзаазынга, тываларның удурланыышкыны болза танчааты Веселков-биле болган. 1867 чылда тус-черниң чурттакчылары ол танчаатының бараан курлавыр бажының өртеткен. Россия империязы чазаа шериин Ураанхайже кииргеш, тываларны, когаралдың орнун ийи катап хөй өртекке тургузарын албадаан7. 1876 чылда бай танчааты Сафьяновтуң дузалакчы ажылдакчыларын өлүргеннер, оон ийи чыл эрткенде, Хемчикке, орус танчаатыларның садыгжы бүдүрүлгезин үптээн.
Садыг хамаарылга талазы-биле тус-черни эжелээш, орустар үлетпүр колонизацияны эгелээн: олар болза алдын болгаш өске казымал байлактарның мөөң чыдым черлерин ажыглап, үлетпүрнү сайзырадып, тус заводу ажыткан.
Россия Империязындан камгалал (өмээржилге) дугайында дилег.
1912 чылда Цинь империязынга Синьхайжы революция болган. Маньчжур династиязы дүжүртүнгеш, империя чарылган. Ооң соонда кыдат маньчжурнуң чагыртылгазындан тыва чон хосталган. Чаа үениң, Тыва чурттуң төөгү номнарында ол 165 чыл “тыва чоннуң эң-не кадыг берге колониалдыг төөгү үези8 кылдыр бижиттинген”. Ооң кадында Тываның орус колонизациязы ол-ла номнуң арыннарында тускай ачылыг кылдыр бижиттинген.
150 чылдан хөй болган маньчжур феодалдарның колонизастыг дарлаашкыны төнген соонда тыва чон дем чок (быдаргай) апарган. Тыва чурттуң девискээри кожууннар кылдыр чарылгаш, тус-чер чагырыкчылары – нойоннар-биле башкартып турган, оларның чамдык кезээ, хөй үе кадында, тыва девискээринче көжүп, чурттап келген орус чон-биле харылзаалажып турган9. Кажан Цинь империязы чарлып, Даштыкы Моол чурду хосталып турган үеде, чөөн кожууннарның төлээлекчи чагырыкчылары чыыш кылган, аңаа боза Комбо-доржу, Агбаан-Демчи болгаш Буян-Бадыргы нойоннар Усинск кызыгаар чагыргазынче, Николай II-ге, Ураанхай девискээрин10 өмээржилгелеп алырын дугайында, дилег чагаа бижээш, чоруткан.
Николай II болза ол дилегни, ийи чыл эрткен соонда, 1914 чылда күүсеткен. Россия империязының өмээржилгезиниң адаанга Ураанхай девискээри Енисей губерниязынга кадышкаш, Белоцарск деп чиге харыы чок найысылалдыг апарган. Кол күрүнениң (Россия империязының) дужаалының аайы-биле, ондан эвээш эвес орус өөредилге салбырлары ажыттынган, Улуг-Хемниң хөмүр-даш мөөң-чыдымныг черлерин болбаазырадып, Минусинск Белоцарск аразанга Усинск чазаглыг улуг орук кылып эгелээн. Ол эжелекчи чорук оон-даа узадыр болур турган, ынчалза-даа аңаа 1917 чылдың социалистиг революциазы шаптыктаан.
Совет чагыргазының деткимчези болгаш тускай күрүнени чарлааны.
Революстуг болуушкуннар Тывага дүргени-биле хөгжүп турган. 1918 чылдың март айында, Ураанхай ажыл-ишчи болгаш тараачын депутаттарының соведи, Тыва девискээринге чаа чагырганың тургустунганын чарлаан, каш ай соонда тус-черниң орус биле тыва чоннуң төлээлекчилери чыыш кылгаш, бот-башкарныр керээ хүлээген. Совет чазак Тывага дүшкен, ол бот-башкарныр керээ медээзи11 болза шупту талалардан сонуургал алган.
Каш үе кадында тыва девискээрже үш чурттуң шерии кирген: колчактың, моолдуң, кыдаттың. Боо-чепсектиг тулчуушкуннар соонда12 Тываны үш эжелел кезекке чарган. Тыва чон аразында ол болуушкуннар соонда, Россияга удурланган тура халыышкыннар болган, ол тура халыышкыннарны кыдаттар биле моолдар болгаш оларның талакчылары деткээн. 1920 чылда Тыва девискээринче Петр Щетинкин болгаш Александр Кравченко партизаннарга башкарткан кызыл шерии келгеш, колчактың болгаш кыдаттарның13 шериглерин тиилээн. Моолдар болза тулчуушкун чок боттарының чурттунче киргеннер, чүге дизе ол үеде моолга революция эгелээн.
1921 чылдың август айның 13 хүнүнде Тывага кызыл күрүнениң деткимчези-биле бүдүн Тываның тургузукчу хурал чыыжы болган. Араттарның хөй кезээ Моолга катчыр дээш соңгаан, ынчалза-даа ол үеде ат-алдарлыг болгаш хүндүткелдиг нойон, буддизмге бердинген болгаш российжи углаашкынның талалакчызы Буян-Бадыргы шаптыктаан. Ол болза бодунга бердинген талалыкчыларының дузазы-биле өске кожууннарның төлээлекчилерин шынзыктыргаш, тускай хостуг күрүне тургузар бодал киирген14. Ол-ла хүннүң кежээзинде хурал, Танну-Тыва Арат Республиканың тургустунганының дугайында резолюцияны хүлээген. Ол чаа тургустунган чурт болза, бодунуң иштики херээн кымга – даа чагыртпайн, чүгле делегей чергелиг харылзааларга РСФСР – ниң өмээржилгези-биле харылзаалыжыр турган15. Монгуш Буян-Бадыргы16 болза хүн-нойон болуп – күрүнениң удуртукчузу апарган.
РСФСР болза чүгле даштыкы херектерге өмээржилге бээр турган – даа бол, шынында совет чагырыкчылар чурттуң иштикки херектеринге идекпейлиг киржип турганнар17. Совет күрүнениң күзел – соруунуң улаачы дузалакчызы, Танну-Тывага 1922 чылда тургустунган, Тыва Арат революсчу Партия болган. Ол партия болза Революстуг аныктар эвилели деп, ооң мурнунда тургустунган партия-биле, СССР – ниң аргалары-биле ажылдап турган, ол партияларны болза ол үениң Арат (улусчу) даштыкы ажыл комиссариады деткип турган18.
“Бомба-кижилер” Чөөн чүктүң ажылдакчы кижилериниң Сталин аттыг коммунистиг университединден.
1920 чылдарның сөөлүнде Москвадан ТАРже бирги Чөөн чүктүң ажылдакчы кижилериниң Сталин аттыг коммунистиг университединиң доозукчулары келген. Тыва девискээринге келген турган, Австриядан эртемчи Отто Менхен-Хельфен, ол сургуулчуларны “бомба-кижилер” деп адап турган. “Чүс-чүс аныяк чөөнчүкчүлер (восточник)” –сахалар (якуттар), тывалар, моолдар, корейлер, афганнар, перстер- боттарының чурттунга келгеш эрги тургузугларын чазылдырар дээш, үш чылдың дургузунда өөреттирип турганнар-деп Отто бижип турган19. Ол-ла үеде Тывага “чөөн үзелдиг” – революсчу күзелдиг араттар биле “барыын үзелдиг” – нойоннар, дүжүметтер, ламалар аразында чөрүлдээлер улгадып турган.
Удаваанда VIIIки чыылдырыышкынның шиитпирлериниң боттандырыышкыны 1928 чылдың август айында Тыва Арат революсчу Партия VIIги чыылдырыышкынны кылган, аңаа болза күрүне болгаш партийжи одуругларны СССРге удурланыкчылардан, Интернационалдың20 деткимчези-биле арыглап эгелээн. VIIIки чыылдырыышкынга, партияның удуртукчулары кылдыр, сталинист доозукчулар - Иргит Шагдырдап биле Салчак Тока апарган. Чыылдырыышкын шиитпирлели-биле Танну – Тыва Республиказы, чаа капиталисчи эвес сайзырал оруу-биле чоруурун шилээн.
Удавас VIIIки чыылдырыышкынга хүлээген түңнелдерни боттандырып эгелээн. Күрүне чагырыкчылары болгаш, Совет күрүнениң адындан салган Шагдыржап биле Тока, чаа көдээ ажыл-агый үндүрүү, “Чүдүлге биле күрүнениң аңгылажырының” дугайында хоойлулар хүлээннер. Ламаларга хамаарышкан өнчү-хөреңгини хавырып, хүрээлерниң эт-хөреңгизин национализастаан. Араттарның мал-маганын коллективизастап эгелээн. Назы четпээннерге чүдүлге черлери баары хоругдатынган. Шупту ламалар, хамнар, феодалдар, байлар соңгуур эргелерин хавыртканнар.
“Арын чазар” деп кыйгыртыг-биле чыылдырыышкыннар эртирип, революционерлер кыс чоннуң чаштарын күш-биле таарып, алдын мөнгүн каасталгаларын хавырып, чон мурнунга, кыс кижиден, эр-кыс чорукту чугаалаарын негеп турганнар. Ол херектерниң херечилели турган чогаадыкчы Феликс Сеглеңмейниң сактыышкыннарында: өг-бүле эр кыс кижилерни болза, ада-иелериниң аттарын адаттырып турган, чаңчыл ёзугаары –биле ынчанмас турган. Чогаалчының саналы-биле, чамдык аныяк өг-бүле чуртталга-биле чарлыырындан бодап турганнар, чамдыктары чуртталгадан чарлып турганнар21.
Аңаа удурланыышкыннар эгелээн. Эң-не улуг удурланыышкыннар Хемчикке, Пий-Хемге болгаш Улуг-Хемге болган, аңаа дөрт чүстен хөй санныг кижилер киришкен турган. Өске кожууннарга база тура халыышкыннар тургулааннар. Удурланыкчылар болза эт-хөреңгиниң хавырылгазынга, олча-ажык үндүрүүнге, чүдүлгеге удур суртаалга (пропагандага), чүс-чүс чылдарның чаңчыл ёзуларын таптаарынга удурланып турганнар. Ынчалза-даа Тыва Арат революстуг шерии ол тура халыышкыннарны шуптузун чылча базып каапканнар22.
“Барыын үзелдиглерни” узуткаар угланыышкын аайы-биле, күрүне чагыгырыкчызы хүн-нойон Монгуш Буян-Бадыргыны болгаш он алды санныг, улуг эргелиг дүжүметтерни тудуп хоругдаан. 1932 чылда политбюро ЦК ТНРП хоругдаттырганнарны боолап өлүрер кылдыр шииткен23.
Чурттуң иштики дайзыннарын узуткааш, партия, чүдүлгеге удур репрессиялар эгелээн, олар 20 чыл дургузунда болуп турганнар. Алдарлыг ламалар төлээлекчилери хоругдал соонда боолап деп шииттиргеннер24. Шагаа орнунга чаа идеологтуг байырлалдар киирген. Хөй санныг хүрээлер хагдынган, чээрби алды санныг хүрээ узуткаттынган турган.
Репрессияларга качыгдап когараан ламаларның саны үш муң ажа берген турган: чамдык ламалар өлүртүп, чамдыктары чуртталгадан бодунуң холу-биле чарлып чоруп, чамдыктары лама дужаалдарын хаап, өскелери репрессия лагерьлеринче кире бергеш турган. Тыва чогаалчы Кара-Күске Чоодунуң аймаандан он чеди санныг кижи 1930, 1950 чылдарда контрреволюционер ажыл-чорудулгага хамаарыштыг деп буругдадыышкынга киргеш, репрессиялаткаш, ниитизи-биле алырга, 93 чыл лагерьлерге турган. Буддизм болза Тывага СССРрениң чарлыышкынының соонда катап тургузтунуп эгелээн.
1938 чылда республикага шүүлгү чорудулгазы болган, “тостуң херээ” деп сураглыг шүүлгү. Шииткел аайы-биле улуг эргелиг ТАР дужуметтеринге “араттарның күрүнезин дүжүргеш ооң соонда феодал тургузуглуг чурт болуп, Япон империяга катчыр ажылды чорудуп турган” деп буругдадыышкын үндүрген. Октябрь 16да буруудаткан чеди дүжүметти боолап өлүрген, ийизи өчүзүн миннээш хосталгазын казыткан. Чээрби ийи чыл соонда СССРениң Генпрокуратуразы “тостуң хэрээн” эде көргеш, каражалаан кижилерниң адың агартып, буругдадыышкын херээнге хажыдыышкыннар болгаш хилинчектээшкиннер турганын шынзыткан25.
Чаа үениң республика прокуратуразы 1286 санныг, тус-черниң чурттакчылары репрессиялаткан турган деп шынзыткан. “Мемориал” деп ниитилел болза репрессияга таварышкан чурттакчыларның саны ийи муңдан хөй деп санап турар26. Ол санал болза, коллективизация эгелээн соонда, мүң ажыг, Моол Арат Респубиказынче27, көшкен өг-бүлени киирбээн болуп турар.
Салчак Токаның СССрэге катчыыырының дугайында күзелинче оруу.
Салчак Тока, чоокта дооскан өөреникчи-сталинист, 1933 чылда ЦК ТНРП президиумнуң даргазы апарган. Ол болза репрессиялар кылбышаан, бүгү эрге-чагырганы чүгле бодунуң холунга тудуп, бодунга чүдүүр чорукту, сталинге дөмейлештиг, тургузуп эгелээн. Токаны, чоннуң ада баштыңчызы чадаже үндүрер дээш, тыва суртаалчы (пропагандисчи) медээ чепсек херекселдери (СМИ), тоталитарлыг үзел-бодал ажылды кылып турган28.
Салчак Токаның кол политикчи бодалы – азы күзели болза, Тываны, Совет Эвилелинче каттыштырып киирери турган. 1939 чылда Октябрь революциязының ойу байырлалга, хөй ниити аразынга, ол (Тока) ажыы-биле чугаалаан: “... Мен болза, мээң арат чонум, өндүр Совет Эвилел чонунга катчырын чедип алыскап тур мен. Аңаа чедип албаан шаамда мээң күзелим бүттүнмээн деп санаар мен”29. 1914 чылдың апрельде ТАР-ның эрге-чагырга даргалары Сталинче, СССРэге катчыыр дугайында дилег чоргускан турган.
Ынчалза-даа СССРэден харыы келбээн. Аңаа болза чылдагааннар турган: совет эрге-чагыргазы тывадан ындында-ла материалчы кежиктерни ап турганнар, ынчангаш бодунуң тугунуң адаанче киирген болза, Кыдат Республика – биле ындында-ла берге, бөдүүн эвес харылзаалар дам бергедеп, моолчу (моолга хамаарылгалыг) хөөннерни30 көвүдедип болур турган, чүге дизе Кыдат, Тыва девискээрин бодунуң кылдыр санап турган.
1941 чылдың июнь 22-де Ада-Чурттуң Улуг Дайынының эгези хүнүнде, Тываның Улуг Хуралының X –гу чыыжы болган. Ол хуралдың түңүнде декларацияны хүлээгеш, ында болза “революстуг партия биле чазакка баштаткан тыва чон, тынын хайырлавайн, бүгү күжү болгаш чепсек-херексели-биле совет чоннуң, фашист халдакчы – эжелекчилерге, удурланыышкынынга тиилелгеге дээр дузалажыырын аазаан”.
Ол декларацияны хүлээн соонда, ТАР Совет Эвилелинге катчып, дайынга киржип эгелээш, нацист Германия болгаш ооң талалакчыларынга дайынны чарлаан. ТАР болза, даштыкы чурттарның аразындан, СССРениң Германияга удур дайынынга, бир дугаар деткээн чурт болган. Амгы үениң российжи эрге-чагырга медээ чепсек-херекселдери болза мындыг тоолчургу чугааны бижииринге ынактар: Адольф Гитлер Совет Эвилелин ТАР деткип эгелээн деп дыңнааш, политиктиг делегей чуруунга ол чуртту тыппаан.
ТАРның партиязының пленумунуң киирген харыызы-биле, эконика дайынчы хөөнче кирген. Республиканың эрге-чагыргазы, Совет Эвилелинге дуза кылдыр, бүдүн чурттуң алдын курлавырын бергеш, камналга шыңгыы негелделерин киирип, бүдүрүмелдерни дайын хереглелдеринче киирген. Күрүне кызыгаарын ажыр, төнчү чок колонналар ажып эгелээн: мал-маганныг, дайынчы аъттарлыг, чүң дүк-биле, эът-биле, хаактар-биле болгаш оон-даа өске чүүлдер-биле31. Республиканың девискээрин, чурттакчыларының санын болгаш чурттап турар байдал аайын алгаш, берген дузаның деткимчелин чедир үнелевес харыы чок. Фронтуже 3,5 муң ажыг Совет болгаш Тыва чурттарның хамаатызы болуп турган кижилер болгаш 221 эки тыва турачы чорутканнар.
1943 чылда Кызыл шериг дайын чоруун өскерткен. Советтиң ат-алдары делегейге дүргени-биле көвүдээн. Кыдат катап бодунуң чидирген черлерин эгидер сонуургалын илередип эгелээн. СССРениң эрге-чагырга даргалары, тыва айтырыынга, улуг секти салыр ужурга таварышкан. Токаның сагыш бодалы, күзели 1944 чылда болдунган. Ада-Чурттуң Улуг Дайынының төнчүзүн манавайн, Совет Эвилели тываның ада баштыңчызының дилээн күүсеткен.
Сталин Токаның күзелин күүсеткен ужур утказы болза, төөгүкчүлерниң саналы-биле алырга, Кыдат чурттуң Тываның девискээринге болгаш казымал байлаанга сонуургалындан өскеде, тыва чон, чанында чурттап турар түрк уктуг чоннарга-ойроттарга, шорларга, хакасстарга, чоок төрелсиг болгаш ол төрел чоннарга, хостуг Тыва, багай чижек болуп, бодунче чыыра тыртып, орус чондан ыраадып болур турган32.
Тыва чоннуң Совет Эвилелинге катчыыр деп бодал-туружун көргүзүп болур турган референдум эртирбээн турган. Ындыг харыыны Улуг Хурал кылбаан, чүгле Салчак Токаның кадайы Анчимаа33 чагырып турган, Бичии Хурал хүлээген болуп турар.
Ынчалза-даа амгы российжи төөгү билиглериниң хөгжүлдезин болгаш төөгү үндезиннерин өөренир эртем, база тус-черниң чазааның саналы болза: тыва чоннуң Совет Эвилелинге катчааны, эки туразы-биле, үр күзеп келген болгаш төөгү аайы-биле болган. Ындыг үзелдиг туруш база школа номнарында дамчыттынган.
Орус-тыва кады чурттаан харылзааларының нарын ылгалдарын ыыттавайн турары.
Россияның амгы үеде шугум аайы-биле туружунда, Тываның СССР-ге каттышканы-тываларга болза “тускай ачы” кылдыр санаттынып турар, ынчалза-даа ооң-биле маргыжыг тургузуп болур. Күш-биле коллективизациялааш, турум чуртталгаже, төөгү аайы-биле чылгычы, малчын, көшкүн чурттакчы ёзуларлыг чораан тус – черниң чонунуң, чурттавырының шынарын өскерткен. Араттарның хуу эдилелгеге турган мал-маганын хавыргаш, чүгле он хуузун оларга артырып, ол кулак хөреңгизин хавырткан араттарны өске черлерже ойладып, көжүрүп үндүрүп турган. Күш-биле хавырып ап турган мал-маган хөй кезиинде, кырлып каап турган34.
Репрессиялар болгаш ойладыышкыннар, чүгле дүжүметтерге болгаш чүдүлге ажылдакчыларынга эвес, бөдүүн чурттакчыларга база дегген. Чоннуң, Совет Эвилелин, бак көөрүнге чылдагааннар хөй турган: чамдык чон аразындан кижилер чүдүлге чок ёзуларга удурланып, өскелери кыдат болгаш моол чоннар-биле чоок харылзажып турганнар, үшкүлери, мал-маганын, кызыгаарлаашкындан хөй кылдыр, артырып ап турганнар.
Тываны орус колониалчы доктаамал бот шынары база кыйыы-биле эртпээн. Паспортизация ажылының аайы-биле орус “фамилия – имя – отчество”35 деп уксаа-салгал ат-сывын илередирин тываларга кииргеш, чамдык аттар болгаш фамилиялар орусчудур бижиттинген турган. Тыва үжүк-бижик кириллицаже киирдинген. Орус башкыларның сактыышкыннары-биле: чаш ажы-төлдү, карак чажын төгүлдүр-ле, ада-иезинден хавырып, интернаттарже аппарып, орус дылга, бижикке өөретпишаан, совет үзел-бодалды башкылап турган. Тус-черниң чурттакчыларын чажыт, бүдүү арагага сундуктурар ажыл чоруттунган36.
Төөгү үндезиннеринден алырга – күш-биле коммунизастааны, орусчутканы, культурлуг политиканы шыңгыылатканы, репрессиялар дугайында сактыышкыннар, ниитилелде дең эвес таварылга болгаш тус-черниң чурттакчыларының ядамыы – шупту ол болуушкуннар 1990 чылдарда Тыва чурттуң чамдык чону “улуг акызы” болур орус чонга хорадап, республиканың мындыг берге байдалда турары орус чондан болган деп түңнелге келген. Ынчангаш орустар-биле янзы-бүрү тулчуушкуннар эгелээн.
Эң-не ат-алдарлыг болган болуушкун болза, “Тувакобальт” бүдүрүлгези турган Хову-Аксынга, орус-тыва маргыш тулчуушкун болган, орус националистиг бөлүк чугаалажыышкыннар аразында “русоцид” деп адаттынган. Ооң соонда орус тускай эртемниг ажылдакчылар ол суурдан чорутканнар. Чээрби чыл тургузунда орус чоннуң саны эвээжеп, Тывадан көжүп турганнар.
Идекпейлиг туттунуп турган үлетпүр салбырларының, “Тувакобальт” дээн чижектиг, орулгазы черле эвээш турган, ССРЭ-ниң дүшкениниң соонда черле хагдынар ужурлуг турган үлетпүрлер бооп турган. Үлетпүр сайзыраарынга дузалап болур турган демир оруктуң чогу-биле, чүгле чүък чычааннары-биле харылзаалажып турган болгаш бараан хандырылгазы болгаш ооң өртээ оруктуң бергезинге аартап турган. Тыва девискээринге демир орук тудары төлевир 1960-1970 чылдарда сайгарлып турган, ынчалза-даа амгы үеге дээр бүттүнмээн.
Совет үлетпүр үндүрүглер хагдынарының бертинде, орус-тыва этник алгыш-кырыш кезээде болуп турган. Чылдаагааны болза мындыг: хөй кезии бүдүрүлге даргалары орус бооп, бүдүрүлгеге ажыл олуттарын орустарга бээрин кызыдып турганнар. Ол бүдүрүглерге быжыг, доктаамал шалыңдан өскеде, халас бажың ап болур турган, ынчангаш тус-черниң чурттакчылары-тывалар ол далдаачал ылгавылга хомудап, хорадап эгелээннер.
Орус көжүнчүлерге таарзынмазы, оларның ажылдакчыларга хамаарылгалыг политиказы болза ниитилел чон аразынга социалдыг дең чогун кылып турарынга удурланган националдыг шимчээшкиннер сураглаттынган. 1991 чылда Чоннуң фронтузу “Хостуг Тыва” тургустунган. Ол болза Тываның экономиктиг тускай хамаарышпас чоруу дээш, ССРЭ-ге 1944 чылда каттышканы хоойлу аайы-биле болбаан деп хүлээлди көргеш, чоорту хостуг чурт болуп аңгылажырын бодап турган. Чоннуң фронтузу “Хостуг Тыва” (НФХТ) болза, ниити чоннуң хөделиишкинин каш каттап найысылал хоорайга, хостуг чурт дээш референдум эртиреринге негелделиг, чагырыкчы элиталарга удурланып, эртиргеннер. Чоннуң фронтузу “Хостуг Тыва” үндезининге тускай догуннаан Тыва Чоннуң партиязы (НПСТ) тургустунган. 1990 чылдарның төнчүзүнде тускай догуннаан Тываның Чоннуң партиязы (НПСТ) дүшкен. Ооң дүшкен чылдагаанары янзы-бүрү кылдыр санаттынып турар: чедимчелиг ажылдааны-биле37, партияның киржикчилериниң аразында тускай догуннаан Тыва күрүнениң дугайында чөрүлдээлер-биле38, партия киржикчилериниң ужуру билдинмес өлүмнери39, удуртукчунуң солушканы-биле дээш. Партияның хагдынганының соонда каш кезек киржикчилер бажыңнар алгаш, республиканың чазаанга улуг эргелерни алган деп база-ла билдинген.
Амгы үеде Тыва – экономиктиг талазы-биле, бүдүн Россия чурттуң иштинде, эң-не ядыы (ядамак) чер болуп турар. Ажыл чок талазы, өзүлде-төрүмел талазы көвейи-биле чоннуң ядамаа дам бар чыдар. Тываның хөй кезии черлери газ талазы-биле болгаш электри талазы-биле хандыртынмааан. Херек кырында чон чүгле хөмүр даш дузазы-биле чурттап турар хевээр. Демир орук ам-даа Тываже киирдинмээн, ол чокта инфрастуктура (хандырылга) талазы эки сайзырап шыдавас.
2022 чылда Украина черинге өлген тыва солдаттарның саны, чурттакчы чоннуң кижи санынга алырга, Россия иштинде регионар аразында, Тыва бирги черни эжелээн. Тус-черниң удуртукчу даргалары “долу эвес” мобилизацияны идекпейлиг деткивишаан, шимчеткен, ол мобилизация шугум аайы-биле хагдынган соонда чажыт апарган. Дайынга удур көрүштүг тус-черниң чурттакчы чону репрессияларга таваржып, албадалда бастырып турарлар. Муң беш чүс ажыг мобилизацияга таварышкан эр хиндиктиг кижилерниң өг-бүлелеринге, ол солдаттырның өлгениниң соонда, когаралынга орнун тургузары аайы-биле хой болгаш шоодай хөмүр берип турган.