— Фондо тухайгаа хөөрэжэ үгыт. Яма ушарһаа энэ фонд байгуулха гэжэ бодообто? Хэды хүнһээ бүридэнэб? Ямар зорилго урдаа табинхайбта?
— Украинада сэрэгэй үйлэ хэрэгүүдэй эхилһээр долоон хоног тухай соо боложо байхада, танил нютагаархидаа суглуулжа «Буряад арад зон энэ дай дэмжэнэгүй» гэһэн ябадал үнгэргөөбди, иигэжэ эхииень табяабди. Амаа хаагаад миин һууха арга һалаад, нэгэ юумэ эмхидхэхэ гэжэ һанаан байгаа.
Манай дүрөөр энэ дай ябуулха гэжэ тэрэ зуураа ойлгообди. Кремлиин «һайгаар» 2014 ондо буряадууд Донбасста сэрэгэй үйлэнүүдээрээ мэдээжэ болоо ха юм. «Буряад аха дүүнэр, ажалаа хэгты» гэжэ Перво каналай пропагандиста Шейнинэй теле-долгиндо хэлэхэдэ, адли ушар үзөөбди. Тиигэжэ дайн бу болог, дайта байдалтай тэмсэһэн буряадууд бии гэжэ тэмдэглэхэеэ һанаабди.
Нютагаархиднай манай ябадал шүүмжэлхэдээ болохо гэжэ бэлэн байгаабди, юундэб гэдэхэ пропаганда һайнаар ябуулагдана. Бүхы зон энэ дай дэмжэнэ гэжэ һанахаар байгаа. Харин гайхалтай зүбшөөһэн харюу Буряадай арад зонһоо абаабди. Манай зарим видеонуудые миллионһоо ехэ зон хараа.
Олон видео буулгаабди [буряадууд дай дэмжэнэгүй гэһэн удхатай]. Украинада ажаһуудаг буряадуудые олообди. Украина, Росси шэнги, олон яһатанай гүрэн гэжэ харуулха шухала байгаа.
Тиигээд байтаараа гансал ябадалнуудые (кампани) үнгэргэхэ жаа гү даа гэжэ ойлгообди. Ажалнай ехэ болоо. [Сэрэгэй үйлэ хэрэгүүдһээ] болихоёо һанаһан зондо хуули ёһын туһа хэрэгтэй болоо. Тиигээд лэ «Эрхэ сүлөөтэй Буряад» гэһэн фонд байгуулаабди.
Юристануудые бэдэрээбди, хуули хамгаалагшадта хандаабди, иигэжэл олон болообди. Мүнөө манай аналитигууд аргагүй ехэ ажал ябуулжа байна — үдэр бүри фейсбук соо, вайбер соо элдэбын бүлэгүүдые үзэнэ. Энэ мэдээсэл [засагай] нюуса ха юм. Наһа бараашад тухай мэдээсэл жаа жаагар лэ суглуулнабди.
Мүнөө бидэ 11 хүн. Алиханаар ехэ боложол байнабди.
— Танай һаанаашаар, юундэ пропагандистанууд ород бэшэ зон дайнда хабаадана гэжэ онсолноб? Путинай үгүүлэл һанагдана: би лакец, дагестан, чечен, ингуш, ород, татар, еврей, мордвин, осетин гээшэб...».
— Хэрзэгы дошхон ябадалай түлөө зэмэлжэ, ородой пропаганда үшөө дахин «бага яһатание» урда табина. Хуу булта энээниие ойлгожо байна. Ород солдат Донбасста миисгэйн хүбүүдые абаржа байна, харин тиихэдэнь буряадууд, чеченгүүд ба тувинсууд хулгай хуша хэжэ, хүниие носожо ябана гэхээр. Энэ үнинэй хаан засагай мэхэ ябадал. Хальмагууд энээниие баһа үзөө. Совет зоной дайсан гэжэ бүхы арад нэрлүүлэгдээ. Энэ Кремлин үнинэй бодото хэрэг.
— Буряад тухай хөөрэжэ үгыт. Москвагай колониальнэ политикэ бэшэ һаа, баян бардам орон байха һэн гэжэ бодол һанамжа бии. Буряадта ажаһууһан арад зон юун гэжэ энээн тухай бодоноб?
— Буряад орон — хадатай, ой тайгатай сэсэрлиг газар ха юм. Олон яһатан ажаһуудаг: ород, буряад, эвенк, украинцууд. Элдэб янзын соел, хэлэн ба еһо заншал сугтаа ушаранхай. Ашагтай малтамаар газарынь баян: алтанай олзоор Росси соо 9-дэхи һуурида, нүүрһэнэй олзоор баһа дээгүүр һуурида. Хаша шулуун ехэ бии. Теэд ой модон бии юм ааб даа. Хаанта Росси гүрэнэй Сибирь эзэмдэхэ сагта Буряад орон ангай арһаар аятай байгаа. Харин эгээл ехэ баялиг хадаа — манай арад зон. Эрдэм ухаангаараа буряадууд Росси соо 3-дахи һуурида. Үнинһөө хойшо хүгшэн эжы абанарнай үхибүүдэй эрдэм һургуулида һургахаяа эльгээдэг байгаа.
— Россин түүхын ном гү, али ямар нэгэ шухала хэблэл тайлабал, Буряад орон, Саха, Башкири ба ондоо республиканууд империин бүридэлдэ өөдынгөө һанагаар ниилээ гэжэ һанахаар. Харин энэ ба бусад газарнуудай, Буряадтай хамта, ниилүүлгэ шэрүүнээр үнгэрөө гэжэ энэ зуураа олон бэеэ даанги шэнжэлэгшэд тэмдэглэнэ. Буряад зон хэр һайн өөдынгөө түүхэеэ бэдэхэб?
— Номууд соо энээн тухай мэдээн үгы, байгаашьегүй, [иигээд лэ байгаа һаань] бии болохошьегүй, энээнһээ боложо республикын олон зон өөрынгөө түүхэ мэдэнэгүй. Колонинуудай өөрынгөө хэлэеэ, түүхэеэ ба соёлоо мэдэхэдэнь, колонизаторнуудта олзо олуулхагүй.
300 зуун жэлэй саана манай хангууд сугларжа, ой тайгаар, хада уулаар, тала талмайгаар хаанда мүргэхэёэ ошое гэжэ өөһэдөө шиидээ гэжэ һургуулидамнай хөөрэгшэ һэн. «Росси гүрэндөө маанадые абажа хайрлыт». Үхибүүн байхадам минии тархида энэ ойлгомжо орой ородоггүй байгаа. Харин Ермак ерээд лэ [ажаглалта: хасагуудай атаман, Росси гүрэнэй һонирхолоор үйлэдэһэн Сибириин колонизациин эдэбхитэй хабаадагша] дүүрээ гэжэ һургуулидамнай хэлэдэг бэлэй. Хойшодоо хооһон, тэрэ бэеэрээ хаан засагай түүхэ эхилнэ.
Харин «эзэмдэлгэ» яажа болоһыень бидэ мэдэнэбди. Хайшан гээд хүсөөр хэрээhэ зүүлгээб, хэлыень һэлгээб. Бултандань ород нэрэ обогуудые үгөө. 1930-д онуудта бүхы буряад интеллигенциин урдаа хараха зониие панмонголизмой [ажаглалта: Монгол арадуудай нэгэ гүрэн соо ниилэхэ гэһэн ябадал] түлөө буудажа алаа. Эдэ хадаа Арад зон буряад хэлэеэ мэдэг, бидэ буряад зонбди гэжэ өөдэйгөө ойлгог гэһэн удхатай, энээндэ һанаагаа зобоһон активистанууд байгаа.
Энээн соогуур СССР-эй олон лэ арад зон гараа. Бултыень шорон түрмэдэ һуулгаа, алаа. Иигээд байтараа энээн тухай мэдээсэл бэшэхэбди, түүхын эрдэмтэд бидэн соо бии. Үнэн сэхые хэлэхэбди. Мүнөө сагай колониин бүхы зондо энэ ехэ хэрэгтэй гэжэ бодоноб.
— Юундэ энэ хэрэгтэй гэжэ бодонобто? Жэшээлбэл, «үнгэрһэн юумэ үнгэрөө, дүүрэһэн юумэн дүүрээ» гэжэ байжа дуулдадаг.
— «Дүүрэһэн юумэн дүүрээ» гээшэтнай колонизаторнуудай үзэл. Тэнээндэ байһан байдал таарама: алба түлөөһөө түлэнэ, бүхы колонинуудһаа мүнгэн ерэнэ. [Колонинуудта] тэдэ арай юушье үгэнэй, гансал өөдынгөө зорилгын тула хэрэглэнэ.
Зон унтаатай, марионеткэ шэнги байхадань, эдээндэш ашагтай. Нээрээшье, хуу һайн, хуу бараг гэжэ арад зондо этигүүлхэл. Һанаагаа бу зобогты, үнгэрһэн юумэ бү һэлигты гэхэ мэтэ. Харин түүхэгүй, үнгэрһэн саггүй уладта ерээдүй саг ерэхэгүй.
— Деколонизаци ород зондо юундэ хэрэгтэй юм?
— Ёһото эрхэ сүлөө олохын тула. Бэе бэеынгээ түүхэ, еһо заншал ба соелоо мэдэхын тула. Тиихэдээл бэе бэедээ хүндэтэйгөөр хандахабди. Ямар зоболон минии арад, жэшээлбэл, үзөөб гэжэ мэдэхэдээ, сугтаа ажаһууха аргатайшье байжа магадгүй. Ба нүгөө талаһаань харюусалгатай элинсэгтэй хүн энэ байдал баталан хүлеэн абааһань. Хүлисэл гуйха бэшэ, бидэ хүлисэл хүлеэнэгүйбди, харин гансал баталан абабал. Үнэн сэхые мэдэхэ ехэ хэрэгтэй.
— Һаяын сагта Буряадта арадай ябадалнууд үнгэргэгдөө һэн гү? Ямар хойшолонтой байгааб?
— Үнгэргэгдөө. Буряад зон зүрхэтэй. Манай түрүүшын арадай дайнда эсэргүү ябадалые абаад үзыт. Кремльдэ сепаратистануудһаа ехээр айна гэжэ, ФСБэшнигуудшье хэлэнэ. Эгээл түрүүн буряадуудһаа айна, юундэб гэхэдэ бидэ үнинһөө хойшо зоригоороо ба тэмсэлээрээ мэдээжэбди. Бодоод үзэгты, госдумын һунгалтын болоходо бусад яһатанай республикануудта ороходоо Буряадта засаг дэмжэлгэ жаа байгаа. Чечен республикада хамтадаа 94% һунгагшад ерээ, «Едина Россин» түлөө 96% һунгаа. Татарстанда 79% һунгагшад хабаадаа, тэдэнэйнь 79% «Едина Россидо» һунгаа. Дагестанда 84,5% ба 81%, Тувада 83% ба 85%, Карачаево-Черкесидэ 89% ба 80%, харин Буряадта 45% ба 42.5% тусхайтаар.
Владимир Хамутаев, буряадай эдэбхитэн, «Буряадай Россидо ниилэһэн тухай: түүхэ, хуули ба политикэ» гэһэн ном бэшээ. Тэрэниие сепаратист гэжэ нэрлээд, Буряад ороной колонизаци тухай бэшэнһээ боложо гэмтэ хэрэг тайлаа. Гүрэнһөө ябаха баатай болоо.
Үнинэй журамтай тэмсэһэн партизангууд, эдэбхитэн мүнөө манай дунда бии. Президентын, манай республикын тойлгологшын, хотын толгойлогшын һулгалта бүхэндэ ехэ митингэнүүд болодог байгаа.
— Либерально оппозициин зарим түлөөлэгшэд хэлсэхэ асуудалнуудые ганса тооногүй бэшэ, харин бага арадуудта ханданхай провокационно бодолнуудые хэлэхэ зүрхэтэй байна.
— Тиимэ, жэшээлбэл, тээмэндэ Невзоров Гордондо интервью үгэжэ байхадаа, Мария Захарова рото буряадуудые һанаа амар хангаха аргатай гэжэ хэлээ. Хэниие носохоб буряадуудта хамаагүй гэһэндэл... Бидэ гайхажа гэлыгээбди. Олон зон Невзоровые либерально оппозиционер гэжэ хэлэдэг, харин энэш гайтай шовинист байна.
Буряадуудһаа гадна энэ дайндаа 100 гаран яһатан хаабадана. Бидэ ганса тэрэнэй 0.3% болонобди, тиигээд гэнтэ байтараа дайнгай шухала дүрэ болоод байнабди. Буряадууд олон гэжэ ойлгоноб, харин 95% болохо ород зонһоо олон бэшэ. Фотозурагуудые ба видео ютуб соо гү, али «Ищи своих» канал соо харахада 99% ородууд. Буряадууд иихэдээлһаа мянганай арбан хүн болохо.
— Украинада боложо байһан дайн тухай хөөрэлдөөнэй үшөө нэгэ тайлбари би: «Юундэ таанад өөрынгөө деколониально, гендерно, экологическо асуудалнуудтаяа оронобто? Хайшан гээд энэ дайн дүүргэхые туһалха бэ? Таа юун гэжэ һананабта, мүнөө боложо байһан байдалда хамаатай гү?
— Иигээдшьэ тиигээдшье хуу харилсаатай. Россидо ксенофоби ба расизмай үгы байгаа һаа, энэ дайн болохошье байгаагүй. Анханай шалтагаантай тэмсэхэ хэрэгтэй.
— «Эрхэ сүлөөтэй Буряад» фонд өөрынгөө политическэ программатай гү?
— Бии, бидэ политическэ зорилгонуудтайбди. Регионуудай дунда горизонтально харилсаан байха ёһотой, үнэн федерациин түлөө гүйсэдхэнэбди. Мүнөө федераци ганса саарһан дээрэ бии.
Юундэ Буряадта иимэ олон наһа барагшад бэ? Юундэб гэхэдэ Москва мүнгэ [республикада] үгөөгүй. Бидэ үгытэй регион гээшэбди, тиигээд олон жэлэй хугасаа соо зон зөөжэ ондоо тээшээ ябана. Олон залуушууд вахтаар Камчатка ошохо, Корей ошохо баатай болоно. Гурбанай нэгэниинь Корейдэ хүдэлөө юм бэшэ гү. Арад зомнай кредидтээ баригдашанхай. Харгы үгы. Юуншью үгы. Энэл шалтагаанһаа боложо, олон контрактнигууд Украина ошоно. Тэрээнһэ гадна Бурятида олон воинско частинууд бии.
Тиигэжэ бидэ федерализациин тула гүйсэдхэнэбди. Буряад орон өөрөө мүнгэ оложо, өөрынгөө баялигаа хубааха аргатай байхын тула.
Харыт, ганса «Газпромой» Москваһаа Питер зөөһэнһөө боложо Питерэй бюджедтэ миллиарданууд ороо. Тиихэдээ, «Газпром» хаана нефть олоно бэ? Россин бүхы регионуудта. Энэл манай алта, нүүрһэнтэй адли болоно — хуу Москва руу ябана.
— Өөрынгөө инстаграм-эфиртэ ганса буряад арад зоной түлөөлэгшэдые бэшэ, харин Нижне Тагилай уран зурааша Алиса Горшенинае, чечен блогер Абубакар Янгулбаевые ба ондоо зониие уряат. Һанамжатаяа хубаалдаха арга ондоо зондо юундэ үгэхэ хэрэгтэй бэ?
— Ондоо регионуудтай харилсаа эмхидхэхэ гэжэ бидэ гүйсэдхэнэбди, тиигээд эндэ тэндэһээ эдэбхидтэй танилсанабди. Зүб хэлэбэл, Алиса ба Абубакартай ехэ зохид хөөрэлдөөн болоо. Мунөө Хальмаг ба Туваагай эдэбхидтэй хөөрэлдөөн болохо.
Танилсаха, хөөрэлдэхэ бидэ хододоо баяртайбди. Юундэб гэхэдэ бэе бэе тухайгаа юушье мэдэнэгүйбди. Россин түүхэ — ганса ород зоной түүхэй, бусад яһатадай түүхэ ба ёһо заншал хэншье үзэнэгүй. Ондоо арадай соел үзэхэ ехэ һонин гэжэ би һананаб. Тиигэд бидэ энэ харилсаанай үүсхэл гарганабди. Бидэ хоргодоногүйбди.
— Һүүлшэдээ, гайшан гээд эдэбхитэн болоһон тухай өөрынгөө ушар хөөрэжэ үгыт?
— Бидэ бүлэтэеэ 6 жэл соо Калифорнидо байнабди, грин-карта шүүгээбди. IT оршомдо UX-дизайнераар хүдэлнэб. Бидэ ехэ аяншалха дуратайбди, шэнэ гүрэнүүдые тайлаха, арадай соёл үзэхэ. Минии басаган арбатай. Би гурбан миисгэтэйб. Дайнай урдатай хуу һайн байгаа.
Февралиин 24-эй һүүлдэ намда манай эдэбхитэн Доржо Дугаров бэшээ. Плендэ орогшодто туһалха аргатайб гэжэ хэлээ — гэр бүлын холбоо барисаанай мэдээнүүдые үгэхэдэ болоно, пленнонуудые бэдэрхэб гэжэ мэдүүлээ. Тиигээд нүхэдтэеээ хамта мэдээнүүдые бэдэржэ эхилээбди. Тэрэ сагта ямар олон манай нютагаархид тэндэ байна бэ гэжэ ойлгообди. Ганса буряад бэшэ, ородуудшье баһа. Юубдаа хэхэ хэрэгтэй. Манай арадые үхэр буугай хүнэhэн шэнгеэр хандажа бахыень анхараабди. Олон зоной hураг жэрэбгүйгөөр үгы болохыень хараабди.
Эсэсэй һүүлдэ нэгэ үзэлтэй нүхэдөөрөө хамта ролигуудые буулгажа, сэрэгэй албанда ябаһан зондо контракт болюулхыень туһалжа, ехэ медийно ажал ябуулжа эхилээбди. Энээнэй һайгаар дайнай түрүүшын һаранууные наһалжа гараабди.
Ондоо регионуудые статистика хэгты, пропагандада тэмсэгты гэжэ дууданабди. Суглуулһан туршалгаараа хубаалдаха, туһалха аргатайбди.